افغانستان به عنوان کشوری که به آب‌های آزاد بین‌المللی راه ندارد، در تقویت و توسعه مناسبات تجارتی و رشد تجارت و اقتصاد خویش همواره با دشواری فراوانی دست به گریبان بوده است؛ محصور بودن افغانستان به خشکه، سیاست و امنیت را نیز در این کشور با مخاطرات و پچیدگی‌های دشواری روبرو ساخته.
به همین دلیل، با وجود اینکه افغانستان از ظرفیت کلان اقتصادی، به‌خصوص در سکتور معدن و مواد خام برخوردار می‌باشد، نتوانسته است توفیق چندانی در بازسازی و به‌سازی سیستم اقتصادی خویش به‌دست بیاورد.
دست یافتن به دهلیزهای مختلف و متعدد تجارتی و ترانزیتی به منظور رسیدن به آب‌های آزاد بین‌المللی یکی از آرزوهای دیرینه ما به حساب می‌رود و در یک و نیم دهه اخیر به‌خصوص این سیاست پیگیری و دنبال شده است.
هم اکنون و به‌خصوص در دو سال پسین، افغانستان در عرصه دسترسی به زیربناها و دهلیزهای ترانزیتی، دستاوردهای امیدوار کننده‌یی داشته است؛ بهره‌برداری از بندر چابهار، اتصال به خطوط ریلی برخی از کشورهای آسیایی و آسیای مرکزی، نزدیک شدن به بهره‌برداری از راه لاجورد و استمرار رایزنی‌ها در مورد عملی شدن مسیر ترانزیتی یک کمربند یک راه و… بخشی از این دستاوردها به حساب می‌رود؛ هرچند احساس می‌شود این موفقیت‌ها، تحمیل فشار بر کشور را نیز شدیدتر ساخته است.
وابستگی ترانزیتی و تلاش‌های افغانستان
وابستگی چشم‌گیر تجارت خارجی افغانستان به پاکستان و مسیرهای ترانزیتی تحت کنترل این کشور، آسیب‌پذیری‌های بی‌شمار اقتصادی و سیاسی برای افغانستان ایجاد کرده است.
بر اساس آمارهای موجود، تا اوایل سال جاری، نزدیک به ۸۰ درصد تجارت خارجی افغانستان با پاکستان و از طریق بندر کراچی صورت می‌گرفت.
فاصله زیاد، نا امنی و عدم پایبندی پاکستان به توافقات دوجانبه، سبب شده است که افغان‌ها برای عملی کردن رویاهای کاهش و قطع وابستگی‌شان، گام‌های بیشتری بردارند؛ تبدیل کردن افغانستان به دهلیز ترانزیتی منطقه، یکی از این اهداف و تلاش‌هاست که نتایج قابل ملاحظه‌یی هم در پی داشته است. افتتاح پروژه تاپی، بهره‌برداری از بندر چابهار، افتتاح پروژه کاسا یک‌هزار و… نمونه‌هایی از این موفقیت‌هاست.
از طرف دیگر، به زودی افغانستان از طریق خطوط آهن به کشورهای ایران، ترکمنستان، ازبکستان، تاجکستان و چین وصل خواهد شد که به نوبه خود، تحولات چشم‌گیری در عرصه ترانزیت و تجارت کشور به حساب می‌رود.
این درحالی است که مسیر ترانزیتی یک کمربند یک جاده (راه ابریشم) نیز در حال پیگیری و مطالعه هستند. کشورهای تاجیکستان، ازبیکستان، قزاقستان، ترکمنستان و نیز کشورهای افغانستان، ایران، عراق و مناطق جنوبی روسیه و منطقه شام قفقاز که توسط این مسیر ترانزیتی با یکدیگر پیوند می‌خورند حدود چهار میلیارد و چهارصد میلیون نفررا در بر می‌گیرد. جاده ابریشم قرار است با عبور از دره واخان بدخشان، افغانستان را به چین وصل کند.
راه لاجورد؛ گام دیگر برای کاهش وابستگی ترانزیتی
مسیر ترانزیتی جدید که راه لاجورد نام‌گذاری شده، قرار است از مسیر ترکمنستان، آذربایجان و گرجستان به دریای سیاه و بعد با گذشتن از ترکیه، افغانستان را به آب‌های آزاد وصل کند. این مسیر ترانزیتی از بنادر اقینه و تورغندی در افغانستان آغاز، به بندر ترکمن‌باشی کشور ترکمنستان ختم، سپس از مسیر شهر باکوی آذربایجان به منطقه تفلیس گرجستان وصل می‌شود و از تفلیس نیز به طرف قارس ترکیه می‌رود و از آنجا به استانبول و بعد به اروپا وصل می‌شود.
ترانزیت اموال از مسیر ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان و ترکیه از طریق سرک و خط آهن، مناسب‌ترین راه تجارت میان افغانستان، آسیای میانه، قفقاز، بالکان و اروپای مرکزی بوده و وسیله موثر وصل آسیای جنوبی با کشورهای اروپایی به حساب می‌رود.
در کنار منافع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی این مسیر برای کشورهای عضو، بهره‌برداری از آن نیز با چالش‌های چندانی روبرو نیست؛ زیرا راه لاجورد، دهلیزی است که از کشورهای همسایه شمالی افغانستان می‌گذرد؛ کشورهای که در گذشته کمتر در رقابت و تنش سیاسی افغانستان درگیر بوده‌اند، کوتاه‌ترین، مطمین‌ترین و ساده‌ترین راه ترانزیتی به آب‌های آزاد برای افغانستان شناخته می‌شود و جاده‌ها و خطوط آهن آن آماده استفاده می‌باشد.
با این وجود البته نیاز است که در مسایل چون حل مشکلات گیچ‌های متعدد خطوط آهن در افغانستان، هماهنگ کردن عملیات گمرکی از کشور مبدآ تا مقصد، معرفی تعرفه واحد، مدیریت چالش‌های امنیتی و… نیز گفتگوها و توافقات بیشتری صورت بگیرد. در تازه‌ترین نشست نمایندگان کشورهای شامل این مسیر، توافقات حقوقی خوبی صورت گرفته است، ولی مواردی هنوز لاینحل مانده که قرار است در جلسه آینده در کشور ترکیه بیشتر مورد بحث قرار بگیرد.
ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که از طریق راه لاجورد کالاهای تجارتی سه تا چهار روز زودتر از سایر مسیرهای ترانزیتی انتقال یافته و میان یک تا دو هزار دالر در هر لاری تخفیف به میان می‌آید.
ایجاد این جاده از مسیر ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان و ترکیه نه تنها باعث رونق اقتصادی در میان کشورهای منطقه می‌شود، بل باعث رونق تجارت و فعالیت بازرگانی با کشورهای اروپایی نیز خواهد شد. افغانستان به طور گسترده از این راه تجاری سود خواهد برد.
ضیا دانش؛ استاد دانشگاه
بسیار عالی استاد بزرگوار