وقتی پس از حملۀ یازدهم سپتامبر مشخص شد که این حمله از سوی القاعده که در افغانستان پایگاه داشت برنامه‌ریزی شده است، سیاست‌مداران امریکا و کشورهای قدرت‌مند جهان به میزان قدرت تروریزم بین‌المللی پی بردند و به این نتیجه رسیدند که نادیده گرفتن خطرهای بالقوۀ تروریزم، تا چه اندازه می‌تواند منافع ملی آنان و امنیت جهانی را با تهدید مواجه سازد. شاید دودِ فروریختنِ برج‌های تجارت جهانی که به چشم امریکا رفته بود، تاوان فراموشی افغانستان بود؛ افغانستانی که اینک به پایگاه تروریزم بین‌المللی تبدیل شده است.
پس از این حمله ایالات متحدۀ امریکا در هفتم اکتوبر همان سال برای از بین بردن پایگاه تروریزم و با حمایت جامعۀ جهانی و قطع‌نامۀ شورای امنیت، به افغانستان حمله کرد و توانست در از بین بردن پایگاه‌های القاعده موفق باشد، اما حالا پس از بیست سال حضور در افغانستان و دغدغۀ نقطۀ پایان گذاشتن بر این حضور بیست‌ساله، دوباره احتمال تبدیل شدن افغانستان به پایگاهی برای تروریزم بین‌المللی از سوی گروه مطالعاتی افغانستان مطرح شده است.
همین‌طور ناتو نیز از تبدیل شدن دوبارۀ افغانستان به پایگاه تروریزم ابراز نگرانی کرده است. بسیاری از کارشناسان حوزۀ امنیت نیز بر این باورند که حضور تروریزم بین‌المللی در افغانستان می‌تواند دوباره تبدیل به خطری برای جامعۀ جهانی تبدیل شود.
در این میان محمد اشرف غنی، رییس‌جمهور کشور نیز در موارد متعددی از اصطلاح (موج پنجم تروریزم) استفاده کرده است. به عنوان نمونه، می‌توان به سخنرانی وی در هفتاد و پنجمین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل اشاره کرد.
وی در قسمتی از این سخنرانی گفت: «ما در موج پنجم تروریزم جهانی زندگی می‌کنیم و می‌میریم، برای برقراری صلح پایدار در افغانستان، باید ریشه‌های تروریزم را که مانند طاعون در منطقه ما گسترش یافته و به یک تهدید جهانی تبدیل شده برطرف کنیم.» این سخنرانی اشرف غنی مربوط به سال ۲۰۲۰ است.
در سال‌های پیشین هم اشرف غنی به مسالۀ موج پنجم تروریزم اشاره کرده است، مثلا در کنفرانس دو روزۀ افسرانِ ارشد نیروهای امنیتی و دفاعی که در سال ۲۰۱۷، در کاخ ریاست جمهوری در کابل برگزار شده بود، اشرف غنی چنین اظهار داشت که: «جنگ افغانستان داخلی نیست؛ اگر این جنگ داخلی می‌بود باید خاتمه می‌یافت، اما اکنون ما در موج پنجم تروریزم بین‌المللی قرار دارد.»
همین گونه اشرف غنی در ماه میزان سال جاری شمسی در ملاقاتی که با خبرنگاران در کاخ ریاست جمهوی داشت نیز به موج پنجم تروریزم اشاره کرده بود و در تازه‌ترین مورد، در دوحه و ضمنِ سخنرانی خود در انستیتوت مطالعات منازعه و مسایل بشری به مواجه بودن افغانستان با موج پنجم تروریزم اشاره کرده است.
اما سوال اساسی این است که موج پنجم تروریزم چیست؟ این موج پنجم چه مشخصاتی دارد؟ کدام گروه‌های تروریستی را می‌توان موج پنجم انگاشت؟ آیا می‌توان طالبان را به عنوان موج پنجم تروریزم انگاشت و میزان تهدید موج پنجم تروریزم تا چه میزان است؟
امواج پنج‌گانۀ تروریزم به چه معناست؟
طبقه‌بندی تروریزم مدرن در چهار موج، برای اولین بار از سوی دیوید راپوپورت، نظریه‌پرداز برجستۀ انگلیسی مطرح شد. وی تروریزم را از سال ۱۸۸۰ تا کنون در چهار موج تقسیم‌بندی کرد. امواج چهارگانه‌‌یی که از سوی راپوپورت مطرح شدند عبارت‌‌اند از: موج اول تروریزم که از ۱۸۸۰ شروع شده و به مدت چهل سال ادامه داشت. این موج، موجی بود که از سوی آنارشیست‌ها راه‌اندازی شده بود، آنارشیست‌ها معتقد بودند که برای آوردن تغییر در جامعه، باید به ترور افراد تاثیرگذار در جامعه اقدام کرد.
موج دوم تروریزم، تروریزم نشنالیستی بود، این تروریزم بر مبنای ملی‌گرایی و مقابله با استعمار شکل می‌گرفت، در این نوع از تروریزم، تروریست‌ها، اقدام به ترور نظامیان و سیاست‌مداران مربوط به دولت‌های استعمارگر می‌پرداختند. پیش‌قراولان این موج از تروریزم، سوسیالیست‌های لهستانی و برخی گروه‌های هندی خصوصاً در بنگال بودند. در هر دوی این موارد سنت تروریستی تا مدت‌ها پس از دستیابی به استقلال ادامه یافت. این موج نیز برای مدت چهل سال ادامه یافت.
موج سوم تروریزم، موج مارکسیستی تروریزم است که از سوی انقلابیون روسی پی‌گیری می‌شد. این تروریزم بر مبنای ایدیالوژی مارکسیزم بوده و با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، رو به خاموشی گرایید. این نوع از تروریزم، بیشتر به آدم‌ربایی و در موارد بسیاری به هواپیماربایی محدود می‌شد، اما با افول ایدیالوژی‌های آنارشیستی، ناسیونالیستی و مارکسیستی، از سال‌های پایانی دهه ۱۹۹۰ افراط‌گرایی مذهبی باعث ایجاد موج جدیدی از رفتارهای تروریستی شد. پیش‌بینی می‌شود که این موج تا سال۲۰۱۵ ادامه یافته و سپس جای خود را به رفتارهای نژادگرایانه دهد.
از این رو، می‌توان چهار موج تروریزم را، تحت نام‌های تروریزم آنارشیستی، تروریزم نشنالیستی، تروریزم مارکسیستی و تروریزم دینی طبقه‌بندی کرد. همین‌طور هر یک از این امواج با تاکتیک مشخصی شناخته می‌شوند یا بهتر است گفته شود از بیشتر با یک تاکتیک گره خورده‌اند، موج اول با ترورهای هدف‌مند شناخته می‌شود، موج دوم با حمله به اهداف نظامی، موج سوم با هواپیماربایی و موج دینی آن با حملۀ انتحاری شناخته می‌شود.
دکتور آرین موج شریفی، رییس پیشین ارزیابی تهدیدات امنیت ملی دفتر شورای امنیت ملی و پژوهشگر ارشد مطالعات امنیت ملی، ضمن اشاره به امواج چهارگانۀ فوق، بر این باور است که موج پنجم تروریزم، در ادامۀ امواج چهارگانه‌‌یی مطرح می‌شود که دیوید راپوپورت مطرح کرده است. به باور دکتور شریفی، این موج با توجه روند تکامل امواج چهارگانۀ تروریزم قابل مطالعه و بررسی است.
زاهد آریا، کاندیدای دکتورای مطالعات استراتژیک و دفاعی، اشاره می‌کند که اصطلاح موج پنجم تروریزم برای اولین بار از سوی جفری کاپلان و جفری سیمون، دو نظریه‌پرداز حوزۀ مطالعات امنیتی و سیاسی مطرح شده است.
به باور آقای آریا این دو اندیشمند تلاش کردند تا موج پنجم تروریزم را نظریه‌پردازی کنند و برای آن مشخصاتی مطرح کنند. در ادامه به مشخصات این موج پرداخته می‌شود.
مشخصۀ موج پنجم تروریزم چیست؟
دکتور آرین شریفی در مورد موج پنجم به دو مشخصه اشاره می‌کند:
• جغرافیایی کلان تحت کنترول خود دارند/دغدغۀ تصرف یک جغرافیا را دارند؛ به باور دکتور شریفی موج پنجم تروریزم برخلاف امواج قبلی تروریزم، تلاش می‌کند تا محدودۀ جغرافیایی کلانی را برای خود تصرف کند. به عنوان نمونه می‌توان به داعش اشاره کرد که حوزه‌های مشخص و چند دولت را به عنوان محدودۀ خلافت خود تعیین کرده بود و در پی آن بود که آن محدوده را تصرف کند.
• ساختاری شبه دولتی دارند؛ دکتور شریفی ساختار شبه دولتی را به عنوان یکی از مشخصات موج پنجم تروریزم معرفی می‌کند. به باور دکتور شریفی موج پنجم تروریزم ساختار و تشکیلاتی شبه دولتی دارد و یا هم در پی آن است که برای خود یک دولت ایجاد کند. مانند داعش که اسم خود را هم دولت اسلامی عراق و شام انتخاب کرده بود. از این رو می‌توان تعریف یک ساختار دولتی را به عنوان یکی از مشخصه‌های گروه‌های تروریستی موج پنجم دانست.
البته دکتور شریفی اشاره می‌کند که موج پنجم تروریزم، هنوز به اندازۀ امواج پیشین تروریزم تیوری‌پردازی نشده است و هنوز راه زیادی مانده تا این مفهوم در مطالعات امنیت جا بیفتد.
دکتور شریفی بر این باور است که عبارت موج یا (Wave) در این مورد چندان درست نیست؛ زیرا موج به جنبشی گفته می‌شود که حوزۀ کلانی از جهان را تحت کنترول بگیرد، اما آنچه موج پنجم تروریزم خوانده می‌شود، این ویژگی جهان‌شمولی را ندارد.
زاهد آریا، ضمن اشاره به دو مشخصۀ فوق اشاره می‌کند که جفری کاپلان و جفری سیمون، هر یک در مورد موج پنجم تروریزم روی مشخصات جداگانه‌‌یی تمرکز کرده‌اند. آنچه محور تمرکز کاپلان بوده است، تصرف جغرافیای کلان بوده و آنچه بیشتر محور تمرکز سیمون قرار گرفته بود، استفادۀ گسترده از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی است. به باور سیمون موج پنجم تروریزم از رسانه‌ها و فضای مجازی به گونه‌‌یی گسترده استفاده می‌کند.
البته زاهد آریا بر این باور است که مشخصه‌‌یی که سیمون در مورد موج پنجم گفته است، توانایی تفکیک این موج از امواج دیگر را ندارد. آقای آریا تاکید می‌کند که استفاده از فضای مجازی، در موج چهارم تروریزم هم وجود دارد و از این رو، نمی‌توان این مشخصه را به عنوان وجه امتیاز موج پنجم تروریزم انگاشت.
برعلاوه زاهد آریا، سه مشخصۀ دیگر را هم در مورد موج پنجم تروریزم صادق می‌داند:
• الهام‌گرفتن از امواج پیشین
• استفاده از اقتصاد جرمی
• ارتباط با شبکه‌های تروریستی بین‌المللی
به باور آقای آریا این موج از تاکتیک‌هایی که توسط امواج پیشین تروریستی به کار گرفته می‌شده است، همچون ترور هدف‌مند، حمله به اهداف نظامی و انتحاری الهام می گیرد. همان‌طور از ناحیۀ اقتصاد جرمی و مواردی همچون قاچاق، آدم‌ربایی و پول‌شویی تغذیه می‌کند. برعلاوه که ارتباط گسترده‌‌یی با گروه‌های تروریستی بین‌المللی نیز دارد.
اشرف غنی مشخصات این موج را چه می‌داند؟
با توجه به اینکه اشرف غنی همواره در سخنرانی‌های مختلف خود چه در داخل کشور و چه در خارج از کشور از این موج سخن زده است، خوب است به این سوال پرداخته شود که مشخصات این موج بنا به دیدگاه اشرف غنی چیست؟ ظاهرا اشرف غنی سه مشخصۀ که در گفته‌های آقای آریا آمد را در سخنرانی‌های خود به عنوان مشخصات موج پنجم تروریزم یاد کرده است.
به عنوان نمونه اشرف غنی در ضمن سخنرانی خود در کنفرانس امنیتی مونیخ در سال۲۰۱۶، گفته بود که موج پنجم تروریزم، تکنیک‌های امواج پیشین تروریزم در یک و نیم قرن گذشته را به کار می‌گیرد.
این موج از تروریزم، هم به هدف قرار دادن شخصیت‌های تاثیرگذار اقدام می‌کند، هم بر مبنای ضد استعمار خارجی است و هم از تکنیک‌های اختطاف استفاده می‌کند و هم رفتار خود را با باورهای مذهبی توجیه می‌کند. از این رو این نوع از تروریزم، ترکیبی از تمام تکنیک‌های امواج پیشین است.
همین‌طور اشرف غنی در قسمتی از سخنرانی خود در هفتاد و پنجمین مجمع عمومی سازمان ملل به مشخصۀ ارتباط موج پنجم تروریزم با شبکه‌های تروریستی و جنایی بین‌المللی اشاره کرده است.
برعلاوه اشرف غنی در همین سخنرانی خود به مشخصۀ استفاده از اقتصاد جرمی از سوی موج پنجم تروریزم هم اشاره کرده است.
او در قسمتی از سخنرانی خود می‌گوید: «از مشخصه‌های دیگر تروریزم می‌توان به روابط ذاتی و اساسی آنان با شبکه‌های اقتصادی جرمی بالاخص شبکه‌های مواد مخدر که به مثابه عرصه‌‌یی برای سیاست‌های جرمی و جهانی می‌باشد، اشاره نمود.»
بنابراین به صورت خلاصه اشرف غنی سه مشخصۀ الهام‌گیری از امواج پیشین، ارتباط با گروه‌های تروریستی بین‌المللی و ارتزاق از اقتصاد جرمی را از مشخصات موج پنجم تروریزم می‌داند.
کدام گروه‌ها را می‌توان به‌عنوان موج پنجم تروریزم دسته‌بندی کرد؟
داعش به عنوان نماد موج پنجم تروریزم شناخته می‌شود. بسیاری از کارشناسان بر این باورند که داعش کامل‌ترین نمونۀ موج پنجم تروریزم است و به صورت واضح می‌توان این مشخصات را در داعش دید.
دکتور آرین شریفی و همین‌طور آقای زاهد آریا تاکید می‌کنند که داعش، مشخصات موج پنجم تروریزم را به خوبی در خود دارد. به عنوان نمونه داعش هم جغرافیای کلانی را تصرف کرده بود/ در پی تصرف آن بود و هم خود را ساختاری دولتی معرفی می‌کرد.
البته قابل یادآوری است که برخی از نظریه‌پردازان حوزۀ امنیت، بوکو حرام که در شمال نیجریه فعالیت می‌کند را هم مشمول همین تعریف دانسته‌اند و آن را هم گروه تروریستی مربوط به موج پنجم توصیف کرده‌اند.
آیا طالبان هم مشمول موج پنجم تروریستی می‌شوند؟
محمد هاتف، روزنامه‌نگار و تحلیلگر مسایل امنیتی تاکید می‌کند که طالبان هم جز موج پنجم تروریزم هستند. آقای هاتف می‌گوید که تمام مشخصاتی که برای موج پنجم تروریزم گفته شده، در مورد طالبان صدق می‌کند. طالبان هم جغرافیای کلانی را تحت کنترول دارند/ می‌خواهند تحت کنترول داشته باشند. هم ساختاری دولت دارند.
به باور آقای هاتف طالبان برعلاوه که می‌خواهند جغرافیایی به اسم افغانستان را تحت کنترول خود بگیرند، ساختاری دولتی هم دارند. طالبان همین حالا برای تمام ولایت‌ها و ولسوالی‌ها، والی و ولسوال نام‌نهاد دارند و تشکیلات آنان، با امارت اسلامی که ساختاری دولتی است گره خورده است.
آقای هاتف می‌گوید که طالبان هر سه مشخصه را که رییس‌جمهور در سخنرانی‌های خود گفته، دارا می‌باشند؛ طالبان هم از تاکتیک‌های امواج پیشین همچون ترورهای هدف‌مند، حمله به اماکن نظامی و عملیات انتحاری استفاده می‌کنند و هم از اقتصاد جرمی همچون قاچاق به ویژه قاچاق مواد مخدر ارتزاق می‌کنند و هم با گروه‌های تروریستی بین‌المللی همچون داعش و القاعده ارتباط دارند. به باور آقای هاتف، طالبان نیز مشمول موج پنجم تروریزم هستند.
میزان خطر موج پنجم تروریزم چقدر است؟
آقای زاهد آریا تاکید می‌کند که افغانستان با تهدید تروریزم بین‌المللی مواجه است و این تهدید نه تنها که افغانستان، بل منطقه و جهان را با خطر مواجه می‌سازد. فعالیت گروه‌های تروریستی مختلف در افغانستان می‌تواند این کشور را به پایگاه و مرکز تروریزم در منطقه و جهان تبدیل کند.
آقای هاتف تاکید می‌کند که حضور بیست گروه تروریستی در افغانستان همچون القاعده، لشکر طیبه، جیش محمد، سپاه صحابه، شبکه حقانی، تنظیم البدر، حرکت ترکستان شرقی، نهضت اسلامی اوزبیکستان و دیگر گروه‌های فعال تروریستی باعث شده که افغانستان همچنان تهدیدی بالقوه برای امنیت جهانی باشد.
آقای هاتف با توجه به اینکه طالبان را نیز موج پنجم تروریزم می‌داند و از سویی به باور او این گروه روز به روز قوی‌تر می‌شوند، تاکید می‌کند که اگر افغانستان و تهدیدهای برآمده از این موج در افغانستان نادیده گرفته شود، ما شاهد تکرار وقایعی چون یازدهم سپتامبر و تهدید دوبارۀ امنیت جهانی از خاک افغانستان هستیم.
به گفته هاتف، در میان کشورهای منطقه، هیچ کشوری بسان افغانستان، با تهدید موج پنجم مواجه نیست و به همین جهت باید به این تهدید، توجه ویژه‌‌یی صورت بگیرد.
محمدهادی ابراهیمی
