اسدالله پژمان؛ /کارشناس حقوق بشر/ قسمت نخست
چکیده: مسأله حقوق بشری پناهندگان به‌عنوان یکی از نگرانی‌های جدی در سطح بین‌الملل مطرح است. یکی از راهکارهایی که می‌تواند به این نگرانی پایان بخشد، رعایت و تقویت ارزش‌های حقوق بشری در اسناد ملی، منطقه‌‌یی و بین‌المللی مربوط به پناهندگان می‌باشد.
کنوانسیون۱۹۵۱ مربوط به امور پناهندگان مهم‌ترین سند بین‌المللی است که در بخش‌های مختلف آن مسایل حقوق بشری پناهندگان در نظرگرفته شده و به‌صورت ویژه دولت‌ها را مکلف به رعایت آن نموده است.
علاوه بر این در قطع نامه‌های سازمان ملل متحد که به‌عنوان یکی از منابع جدید حقوق بین‌الملل شمرده می‌شود، با رویکرد حقوق بشری به حمایت از پناهندگان پرداخته است. قطع‌نامه‌های سازمان ملل متحد اغلب در مورد حادترین موضوعات حقوق بشری پناهندگان صادر شده که شامل حمایت از اطفال پناهنده، حمایت از زنان و سالمندان و یا حمایت از پناهجویان ناشی از جنگ می‌باشد.
همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد که در اسناد منطقه‌‌یی نیز تلاش شده که مسایل حقوق بشری پناهندگان در نظر گرفته شود. به عنوان مثال قانون دوبلین سوم اروپا حاوی ارزش‌های حقوق بشری است و اخیرا که در قانون پناهندگان کشور استرالیا نیز تعدیلات ایجاد شده و مواردی از موضوعات حقوق بشری در آن افزون گردیده است. در این تحقیق به زوایای تازه‌‌یی از موضوعات حقوق بشری پناهندگان در اسناد بین‌المللی دست می‌یابیم و از سوی دیگر درمی‌یابیم که محدودیت‌های نیز در زمینه حقوق اقتصادی و اجتماعی و همچنین حقوق سیاسی برای پناهندگان وجود دارد. چالش عمده‌‌یی که در راستای حقوق بشری پناهندگان محسوس می‌گردد این است که دولت‌ها سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی خویش را اولویت می‌دهند و این باعث کم‌توجهی و حتی منتج به اعاده پناهجویان می‌گردد. از سوی دیگر، کنوانسیون۱۹۵۱ بیشتر متأثر از وضعیت جنگ جهانی دوم است و کمتر می‌تواند پاسخگوی وضعیت موجود باشد.
واژگان کلیدی: حقوق پناهندگان، حقوق بشر، اسناد بین‌المللی
مقدمه: وضعیت حقوق بشری مهاجران که در این میان قسمت عمده مهاجران شامل پناهجویان و پناهندگان می‌شوند، امروز به یک مسأله جهانی تبدیل شده است. بحران مهاجرت که در اثر جنگ‌های متمادی و عدم حاکمیت قانون به وجود آمده جامعه جهانی را نگران نموده است.
هرچند تلاش‌های پی‌گیر از سوی نهادهای بین‌المللی و سازمان ملل متحد در راستای حمایت از پناهندگان تاحد زیادی نتیجه‌بخش و مؤثر بوده است، اما هنوز هم کشورهای توسعه‌یافته با موجی از پناهجویان و مهاجرین مواجهند. بر اساس آمارهای موجود، حدود ۶۹میلیون پناهنده و مهاجر در دنیا وجود دارد که از این میان حدود ۶میلیون آن از افغانستان است.
سازمان ملل متحد برای جلب توجه کشورها روز ۲۰جنوری را به‌نام پناهندگان نامگذاری نمود. پناهندگان به‌عنوان قشر آسیب‌پذیر، مستلزم حمایت‌های بیشتر و نیازمند توجه به وضعیت حقوق بشری آنها می‌باشد. تراکم مهاجرت و پناهندگی باعث گردیده که از یک‌سو سازمان‌های بین‌المللی که در راستای حمایت از پناهندگان فعالیت دارند، قادر به مدیریت این بحران نیستند و از سوی دیگر نقض حقوق بشری پناهجویان در دولت‌های میزبان محتمل می‌باشد. با توجه به ارقام بلند پناهندگان و مهاجرانی که متعلق به کشور افغانستان است و عدم اطمینان از دسترسی پناهندگان و مهاجران به حقوق بشری‌شان، ایجاب می‌کند مسأله پناهندگان به یک گفتمان حقوقی تبدیل شود و در راستای حقوق بشری آنها بحث‌های بیشتر صورت گیرد.
تراکم پناهجویان به دلایل مختلف از جمله جنگ و نابسامانی باعث گردیده که توجه جدی به مسایل حقوق بشری آنها صورت نگیرد و پناهجویان با چالش‌های جدی و نگران‌کننده مواجه باشند.
در خصوص پناهندگی، قواعدی در سطح حقوق بین‌الملل و حقوق بشر قابل استنباط می‌باشد. هدف اصلی این تحقیق بررسی قواعد بین‌المللی حاکم بر پناهندگی و به‌صورت خاص جستجوی جایگاه حقوق بشری پناهندگان در نظام بین‌الملل حقوق بشر است.
تحقیق حاضر در پی آن است که جایگاه حقوق پناهندگان را در اسناد بین‌المللی مربوط به حقوق بشر مورد بررسی قرار دهد تا این مسأله واضح شود که اسناد حقوق بشر تا چه حدودی به‌صورت خاص به موارد حقوق بشری پناهندگان توجه کرده است. قابل یادآوری است که تحقیق حاضر بخشی از پایان‌نامه دوره ماستری است که در دانشگاه کاتب به تصویب رسیده است.
در این نوشته به پرسش‌های متعدد پاسخ ارایه خواهد شد. آیا نظام حقوق بشر بین‌المللی به‌سوی محو تمایزها و تبعیض‌های میان اتباع و بیگانگان می‌رود؟ ملاک حقوق بشر برای کشورهای مهاجرپذیر چیست؟ چه خلاهای حقوقی در حمایت از پناهندگان وجود دارد؟ اگر چالش‌های موجود ناشی از خلاهای حقوقی در سطح بین‌الملل است، پس چه راهکارهایی وجود دارد؟
در پایان تحقیق ما به نتایج مشخصی در زمینه حمایت‌های حقوق بشری از پناهندگان در اسناد بین‌المللی دست خواهیم یافت. از آنجاکه افغانستان به‌عنوان یکی از کشورهای مهاجرفرست در صدر جدول قرار دارد و در کشورهای متعدد شهروندان افغان به‌عنوان پناهجویان حضور دارند، بنابراین موضوع حقوق بشری آنان به‌عنوان یک مسأله مطرح است.
تحقیق حاضر به یک بحث اختصاصی‌تر می‌پردازد که قبل از این کمتر به آن توجه شده و حداقل در افغانستان به آن پرداخته نشده است. این تحقیق جایگاه حقوقی پناهندگان را در نظام بین‌المللی حقوق بشر جستجو می‌کند و تلاش می‌ورزد تا تصویر روشن از قواعد بین‌المللی حقوق بشری که در راستای حمایت از پناهندگان وجود دارد ارایه کند. پرسش اصلی این است که در نظام حقوق بین‌المللی، پناهندگان از چه حقوقی برخوردار می‌باشند؟
در تحقیق حاضر فرض بر این است که در نظام بین‌المللی حقوق بشر، به حقوق پناهندگان توجه ویژه صورت گرفته و ارزش‌های حقوق بشر در اسناد بین‌المللی مربوط به پناهندگان تاحدودی رعایت شده، اما جامع و بسنده نیست.
