لذت‌گراترین کتاب شعر تاریخ؟
در سال ۱۹۰۹دو صحافِ کتابِ اهل لندن، کتابی خلق کردند که به یکی از مسحورکننده‌ترین‌های جهان تبدیل شد. «جوبین بیکراد» شرح می‌دهد که چگونه این کتاب در اعماق اقیانوس اطلس دفن شد و چگونه حتا تا به‌امروز همچنان کتابی مهم و تاثیرگذار است. امین معلوف، نویسنده فرانسوی – لبنانی در رمان تاریخی خود با عنوان «سمرقند» نوشت: «وقتی کشتی تیتانیک در 14اپریل 1912غرق شد، برجسته‌ترین قربانی‌اش یک کتاب بود ….»
کتاب موردنظر یک نسخه خطی از رباعیات خیام شاعر قرن 11میلادی بود. تنها یک نسخه از این کتاب وجود داشت و به همین دلیل بسیار باارزش بود. در واقع نسخه‌های زیادی از اشعار خیام وجود داشت، اما زمانی که تیتانیک سفر شوم خود را آغاز کرد، این نسخه از دیگر کتاب‌ها سرآمد بود. نه‌تنها به دلیل آنچه درونش نوشته‌شده بود، بل برای ظاهر و تصاویر اخروی. این نسخه خطی بود که الهام‌بخش رمان تحسین‌شده معلوف شد. او در مقدمه کتابش نوشته: «در اعماق اقیانوس اطلس یک کتاب نهفته است. می‌خواهم داستان آن را برایتان بگویم.»
یک ضرب‌المثل معروف پارسی می‌گوید: «هرکه طاووس خواهد جور هندوستان کشد.» درحالی‌که این ضرب‌المثل به غارت‌های پادشاه ایران نادرشاه افشار در دهلی در قرن 18میلادی و به غنیمت گرفتن «تخت طاووس» اشاره دارد، اما این احتمال نیز وجود دارد که چندین قرن بعد در لندن درست‌شده باشد. در اوایل دهه 1900«جورج ساتکلیف» و «فرانسیس سنگورسکی» که عاشقِ احیای سنت قرون‌وسطایی در طلاکوبی کتاب‌ها بودند، در لندن به طراحی‌های شگفت‌انگیز و گران‌قیمت معروف بودند. به همین دلیل «هنری ساترن» برای سفارش یک کتاب بی‌نظیر نزد آن‌ها رفت.
قیمت کتاب اصلن برای ساترن مهم نبود. به صحافان یک چک سفید داده بود تا هیچ‌چیز مانع تخیل‌شان نشود و مسحورکننده‌ترین کتابی که جهان به خود دیده را خلق کنند. پس از دو سال تلاش و کار سخت، کتاب در سال1911به اتمام رسید: تفسیر «ادوار فیتزجرالد» از رباعیات عمر خیام با تصویرپردازی «الایهو ودر». این کتاب به عناوینی چون «عمر بزرگ» و «کتاب شگفت‌انگیز» نیز معروف شد که به دلیل زرق‌وبرق خیره‌کننده‌اش بود.
روی جلد کتاب سه طاووس با دم‌هایی از جواهر نقش بسته بود که در باغی ازگل‌های ایرانی قرار داشتند. در پشت آن‌ها یک بوزوکی (ساز رایج در یونان) یونانی نیز دیده می‌شد. بیش از هزار سنگ قیمتی و نیمه‌قیمتی مانند یاقوت، فیروزه و زمرد و نزدیک به پنج‌هزار تکه چرم، نقره، عاج و 600ورق طلای 22عیار در آن به‌کار رفته بود.
گرچه قرار بود توسط ساترن به نیویارک منتقل شود، اما حاضر نشد هزینه عوارض سنگین گمرک امریکا را پرداخت کند. به‌همین دلیل به انگلیس برگردانده شد و در حراج ساترن به قیمت ۴۵۰یورو (نصف قیمت اصلی‌اش که هزار یورو تعیین‌شده بود) به «گابریل ولز» فروخته شد. ولز نیز همانند ساترن می‌خواست این شاه‌کار را به امریکا منتقل کند. اما متاسفانه نتوانست آن را وارد کشتی‌‌یی کند که برای حمل این شاه‌کار در نظر گرفته‌شده بود.
تیتانیک گزینه بعدی بود و ادامه ماجرا نیز نیازی به توضیح ندارد. اما داستان با غرق‌شدن تیتانیک یا مرگ عجیب‌وغریب سنگورسکی (که چند هفته بعد از فاجعه تیتانیک غرق شد!) پایان نیافت. «استنلی بری» خواهرزاده ساتکلیف مصمم بود که نه‌تنها یاد و خاطره عمر خیام را زنده نگه دارد، بل خود کتاب را نیز بازسازی کند. با استفاده از طرح‌های اصلی سنگورسکی توانست پس از شش سال تلاش و مشقت کتاب را بازسازی کند و آن را در یک غرفه بانکی محافظت‌شده قرار داد.
صدها نسخه مختلف از رباعیات خیام منتشرشده است که یکی از آن‌ها توسط تصویرساز معروف «ادمون دولاک» طراحی شده است، اما انگار شانس با عمر خیام و طرفدارانش یار نبود؛ زیرا آن نسخه از کتاب نیز در ویرانی‌های ناشی از جنگ جهانی دوم از بین رفت. بری از این اتفاق شوکه شد، اما مایوس نشد؛ باری دیگر آستین بالا زد و نسخه دیگری از «نغمه قوی» مامایش را درست کرد، اما این بار درست‌کردنش چند سال طول نکشید، چند دهه طول کشید. پس از چهل سال کار نامستمر، حاصل رنج‌های بری کتاب خیره‌کننده دیگری بود که به کتابخانه بریتانیا قرض داده شد و پس از مرگش نیز یکی از اموال کتابخانه شد و تا به‌امروز در آن‌جا باقی‌مانده است. بری اندکی قبل از مرگش گفت: «من به‌هیچ‌وجه خرافاتی نیستم، با اینکه می‌گویند طاووس نماد فاجعه است.»
با این اوصاف، رباعیات خیام چه بود و این شخصیت مبهم کی بود که ساترن و هزاران نفر دیگر را مجذوب کرده بود؟ خیام دانشمند قرن 11میلادی از شرق ایران بود. او به دلیل پیشگامی در مطالعات نجوم و ریاضیات مورد احترام مردم و دیگر دانشمندان بود. خیام همانند دیگر دانشمندان ایران قدیم (ابن‌سینا و …) شاعر هم بود. اما شعرهایش با اشعار پیشینیان تفاوت داشت و قرن‌هاست که در ادبیات کلاسیک فارسی جایگاه ویژه‌یی دارد.
او خیلی زود به علت آشفتگی‌های دورانی که در آن زندگی می‌کرد (ایران آن زمان تحت اشغال ترکیه بود و مورد تجاوز اعراب قرار گرفته بود و مغول‌ها آن را ویران کرده بودند) متوجه گذار زندگی، اجتناب‌ناپذیر مرگ و اهمیت لذت از زندگی کوتاه دنیوی شد.
اگر «گوته» عاشق حافظ و «والتر» متاثر از سعدی بود، «ادوارد فیتزجرالد» شاعر دوره ویکتوریا شیفته روحیۀ پارسی خیام شد. او قبل از آشنایی با خیام آثاری جامی و عطار را ترجمه کرده بود، اما رباعیات خیام بود که او را تحت تاثیر قرار داد. گرچه فیتزجرالد اشعار خیام را دقیق ترجمه نکرد، اما با تفسیرهایش درک خود از روحیات و جهان‌بینی خیام را منتقل می‌کند، و ازاین‌رو نویسنده کتاب را «فیتزعمر» معرفی می‌کند.
این کتاب در ابتدا از محبوبیت زیادی برخوردار نبود، اما طولی نکشید که این کتاب باریک اما عمیق به شهرتی رسید که فیتزجرالد هرگز تصورش را هم نمی‌کرد. در اواخر قرن نوزدهم، یک سالون ادبی برجسته در لندن به نام خیام نام‌گذاری شد. کتاب فیتزجرالد الهام‌بخش هنرمندان «پیشارافایلی» مانند «ویلیام موریس» شد که دو نسخه خطی از آن تهیه کرد و دومین نسخه شامل تصویرسازی‌های زیبای «ادوارد برن جونز» بود.
اما چرا؟ چگونه اشعار یک دانشمند قرن یازده نه‌تنها در دوره ویکتوریا و قرن بیستم، بل حتا امروز نیز صدق می‌کنند؟ پاسخ در جاودانگی اشعار خیام، حقایقی است که فرهنگ، دین و فرقه نمی‌شناسد. در حقیقت در روزگار متزلزل و سرشار از ابهام امروز، رباعیات او بهتر از دوران خودش درک می‌شوند. شاعر لذت‌گراترین کتاب جهان اگر امروز زندگی می‌کرد از دنیای دیوانه ما چه می‌گفت؟ شاید:
این قافله عمر عجب می‌گذرد
دریاب دمی که با طرب می‌گذرد
ساقی غم فردای حریفان چه خوری
پیش آر پیاله را که شب می‌گذرد
منبع: BBC WORLD
ترجمه: فرادید
