صبح روز شنبه است و شما در بیدار کردن کودک خود مشکل دارید. شما تنها نیستید. در حقیقت هر روز صبح زود حدود پنج‌میلیون دانش‌آموز مکتب در سراسر کشور از خواب بیدار می‌شوند تا به مکتب بروند، اما تعدادی از آن‌ها از صنف اخراج می‌شوند. اگر درس پیش از ساعت 8 شروع شود، مطمینا آن‌ها باید زود بیدار شوند تا به مکتب بروند، اما نه این‌که به خواست خود از خواب راحت بیدار شوند و با شور و شوق به مکتب بروند! این مشکلی است که بسیاری از خانواده‌ها و اولیای شاگردان از آن شکایت دارند.
چرا کودکان باید صبح زود به مکتب فرستاده شوند؟
کودکان به خواب زیادتری نیاز دارند و آرزوی خوابیدن بیشتری در هنگام صبح دارند؛ اما توسط والدین‌شان از خواب بیدار شده و با خستگی، یاس و عدم آرامش ذهنی به مکتب فرستاده می‌شوند.
فرایند تعلیم وتربیت یک روند اختیاری است که دانش‌آموزان در آن با شور و اشتیاق به تربیت و آموزش گرفته می‌شوند. آموزش را شاید بتوان با اجبار و امر و نهی انجام داد، اما چنین اقدامی در معنای اصلی تربیت مصداق پیدا نمیکند. سیاست‌گذاری، تعیین و تدوین نصاب بدون همراهی اختیاری و مشتاقانه دانش‌آموزان، نتیجه مطلوب را در پی نخواهد داشت.
تلاش نظام‌های آموزشی جهان در این است تا آموزش و پرورش را بازنگری کرده و تجربه‌های آموزشی موفق را که از جمله اضطراب‌زدایی و شوق‌افزایی است جایگزین روش‌های قبلی کنند.
محققان مرکز تحقیقات کاربردی دانشگاه مینه سوتای امریکا با بررسی معلومات بیش از 9000هزار دانش‌آموز از هشت مکتب در مینه سوتا، کلرادو و ایومینگ به نتیجۀ تعجب‌آمیزی دست یافتند.
آن‌ها در تحقیق‌شان دریافتند که تاخیر در آغاز یا شروع صنف‌های درسی صبحگاهی، سبب افزایش تمایل به حضور در مکتب، نمرات بالا در امتحانات در همه علوم به‌خصوص ریاضی و پذیرش خوبتر ارزش‌های اجتماعی می‌شود.
در این تحقیق نشان داده شده کسانی که دروس‌شان با تاخیر آغاز می‌شود نسبت به کسانی که صبح زود به مکتب می‌روند استرس، اضطراب و افکار منفی کمتری دارند.
شرف‌الدین عظیمی، روان‌شناس و استاد دانشگاه به روزنامه راه مدنیت می‌گوید که خواب یکی از اساسی‌ترین نیازهای انسان است که در سلسلۀ (آبراهام مازلو) در درجه نخست پیشنهادات روان‌شناسان قرار دارد.
آقای عظیمی افزود: مدت خواب با سن و سال آدم رابطه مستقیم دارد و زمان آن در سنین مختلف فرق می‌کند.
معلمان از آماده نبودن کودکان به درس‌های صبحگاهی به شدت انتقاد می‌کنند و می‌گویند که با کودکان دوره صبح در فرایند تعلیم و تربیت با مشکلاتی زیادی روبرو هستند.
شفیع بیان، معلم یکی از مکاتب خصوصی در گفتگو با راه مدنیت می‌گوید:« شاگردان در فرایند تدریس، با مشکلات چون بی‌علاقگی، کسالت و عدم تمرکز روبرو می‌شوند. این وضعیت سبب می‌شود که شاگردان از قوانین وضع‌شده در مکتب پا فراتر بگذارند.»
آقای بیان می‌گوید که غیرحاضری و ادعای مریضی، در شاگردانی که صبح زود به مکتب میآیند بیشتر دیده می‌شود.
نظام آموزش و پرورش متهم اصلی این وضعیت است؛ چرا که دانش‌آموز را مجبور به بیداری زودهنگام می‌کند.
همچنان خانواده‌ها، به‌ویژه والدین از بی‌علاقگی فرزندان‌شان نسبت به مکتب شاکی‌اند. در جریان تهیۀ این گزارش، بیشترین تعداد مصاحبهشوندگان، خواهان تغییر زمان مکاتب کودکان‌شان از صبح به پیشین هستند.
حشمت‌الله 9ساله، دانش‌آموز صنف سوم مکتب ابتداییه قلعه میرشکار ناحیه هفتم است.
حمیده خالقی، مادر این دانش‌آموز می‌گوید:« هر صبح کودکم را با هزار مشکل و بهانه از خواب بیدار می‌کنم، به ندرت صبحانه میخورد و همیشه فکر می‌کنم مریض است. بارها به داکتر مراجعه کرده‌ام اما نتیجه نداده است.»
تحقیقاتی که تا به حال بر روی اهمیت خواب دانش‌آموزان شده است، تاییدکنندۀ گفته‌های والدین کودکان دانش‌آموز هستند.
مری کرکسون، محقق دانشگاه براون امریکا، تحقیق و بررسی گستردۀ را روی دانش‌آموزان انجام داده است.
در این تحقیق مشخص شده که بیدار شدن در ساعت 7 الی 7:30 سبب اختلال در ریتم ساعت بیولوژکی بدن کودکان و نوجوانان خواهد شد و آن‌ها در صنف دچار خواب‌آلودگی پاتولوژیک می‌شوند و سطح یادگیری در دانش‌آموزان پایین می‌آید.
به گفتۀ آقای عظیمی، زودبیداری در کودک، بر جسم ذهن آن‌ها تاثیر مخربی دارد. آسیب‌های جسمی مثل قد و وزن غیر معمول، عادی نبودن حرکات، نبود اشتها و خستگی در اطفال را به همراه دارد.
کم‌خوابی بر ذهن و پروسه‌های ذهنی نیز تاثیر مخرب خودش را دارد. اضطراب، استرس، ترس، بی‌علاقگی به درس و مکتب، پرخاشگری و عدم تمرکز از آثار کم‌خوابی بر ذهن است.
همچنان به گزارش لاس انجلس تایمز، نتایج یک پژوهش منتشرشده از این بنگاه خبری حاکی از آن است دانش‌آموزانی که خواب شبانه کافی ندارند حدود دو یا سه برابر از دیگران دچار آسیب و جراحت خواهند شد که بیشتر از 20 درصد این جراحت‌ها نیازمند داکتر و تداو ی جدی هستند.
در حالی‌که خواب کافی منتج به تعادل بهتر در گفتار، رفتار و تعاملات اجتماعی، هماهنگی بیشتر چشم‌ها، دقت بیشتر و عکس‌العمل‌های منظم شود.
در افغانستان اما داشتن خواب کافی و تمرکز، استثناست.
به باور روان‌شناسان، عدم آگاهی مردم از خواب و اهمیت آن در زندگی سبب شده است تا به این امر مهم کمتر توجه شود. والدین به عنوان مسوولان درجه یک زندگی روزمره کودکان، نقش مهمی در چگونگی همه شوؤن زندگی به‌خصوص خواب سالم و کافی دارند.
آقای عظیمی در در پاسخ به این سوال که چگونه می‌شود به خواب خوب دست یافت می‌گوید:«در مجموع خواب را به خواب کوتاه (پینکی)، خواب واقعی و خواب عمیق تقسیم‌بندی می‌کنند که ما در افغانستان از دو نوع دومی و سومی کمتر داریم.»
چون ما همیشه بی‌مورد، قصدی و از روی ترس از خواب بیدار شده‌ایم؛ از خواب واقعی و عمیق دور هستیم.
بنیاد جهانی خواب در مقالاتی مختلفی خواب را ضرورت بیولوژیکی بدن می‌داند و آن را در ردۀ نیازهای اولیه انسان از جمله غذا خوردن یا تنفس هوا جا می‌دهد.
عواقب کمبود خواب در سال‌های نوجوانی جدی است. کمبود خواب توانایی هوشیاری، توجه، حل مشکلات، مقابله با استرس و حفظ اطلاعات را مختل می‌کند. جوانانی که شب پس از خواب کافی ندارند، خطر قابل توجهی را برای خواب آلودگی دارند.
مشکلات عاطفی و رفتار مانند تحریک‌پذیری، افسردگی، شکایت‌های صحی، اختلال در عملکرد شناختی و تصمیم‌گیری را زیر تاثیر مخرب قرار می‌دهد.
وزارت معارف باید به دنبال همگام‌سازی ساعات مکاتب با ساعات خواب دانش‌آموزان کوشش کنند.
در حالی که نشست مشورتی در مورد (چارچوب نصاب آموزشی قابلیت‌محور) در کابل برگزار شده بود تا برای بازبینی و اصلاح نظام و نصاب معارف راهکارها و نظریات ارایه کند اما سرور دانش، معاون دوم رییس‌جمهور در این مجلس از کم‌کیفیت بودن دروس مکاتب یاد کرد.
آقای دانش گفت که 65درصد دانش‌آموزان صنوف چهارم مکاتب دولتی افغانستان به اهداف اموزشی صنف اول دست نیافته‌اند.
به گفته آقای دانش اگرچه این تحقیق در سال 1396 خورشیدی از سوی بانک جهانی صورت گرفته است اما وضعیت فعلی مکاتب افغانستان نیز گویای همین واقعیت است. اما مسوولان وزارت معارف می‌گویند که تغییراتی زیادی در کیفیت آموزش در مکاتب به میان آمده است.
به باور کارشناسان آموزش و پرورش، بی‌خوابی یا کمبود خواب سبب می‌شود آمادگی‌های ذهنی و جسمی برای دریافت داده‌ها از طرف مربیان؛ حاصل نشود.
احمد حامد قادری، کارشناس آموزش و پرورش می‌گوید:« خواب کودکان دانش‌آموزان بین سال‌های 7 تا 10 سال حداقل باید بین 8 تا 11 ساعت باشد، اما کودکان به دلیل درگیر بودن‌شان با گیم، موبایل و تلویزیون دیرتر می‌خوابند.»
آقای قادری می‌افزاید که تاکید بیشتر آموزش جدید، روی آموزش‌های تربیت بدنی ( physical Education) است. چرا که بیشترین توجه به سلامت جسمی اطفال است تا صحت و سلامت دانش‌آموزان تضمین شود.
آقای قادری با اشاره بر زمان صبحگاهی مکاتب می‌گوید که این وضعیت برای درازمدت مشکل خواهد شد و وزارت معارف باید در این مورد توجه جدی کند.
عدم فعالیت یا حرکت بدنی نه‌تنها سبب توقف رشد می‌شود، بل سبب افسردگی، بروز رفتارهای ناهنجار و از دست رفتن شور و نشاط زندگی می‌شود. تندرستی، رشد، بهداشت، رشد فردی و اجتماعی و سلامت روحی ارتباط تنگاتنگ با تربیت بدنی کودکان دارد که متاسفانه در نظام آموزش کشور بدان توجهی نشده است.
در مکاتب کشور، مضمون تربیت بدنی (سپورت) به گونه جدی تدریس یا عملی نمی‌شود و حتا بعضی از مکاتب معلمی برای این مضمون وجود ندارد. نمره‌های این مضمون به کلی مجانی و بدون سپری کردن امتحان به شاگردان تعلق میگیرد.
اما راه حل زودهنگام و مقطعی این مشکل چیست؟
کارشناسان عرصه آموزش و پرورش و روان‌شناسان بدین باورند که وزارت معارف باید برای جبران کردن کم‌خوابی کودکان، از روش‌های جدید آموزشی مثل تربیت بدنی صبحگاهی، دروس بیرون از صنف و بلاخره تغییر زمان مکتب کودکان از صبح به پیشین را مد نظر بگیرند.
یکی دیگر از راه‌های حل، جبران بی‌خوابی‌های شبانه از طرف روز و یا در آخر هفته است.
روان‌شناسان معتقدند که خواب جبران‌پذیر است و کودکانی که در جریان شب نتوانند خواب کافی داشته باشند می‌توانند در روزهای تعطیلی آن را جبران کنند که نقش نظارتی خانواده در این امر ضروری است، اما این نمی‌تواند خستگی و بی‌علاقگی ناشی از رفتن به مکتب در صبح زود را جبران کند.
تأخیر در زمان آغاز وقت مدرسه مربوط طیف‌های متفاوتی از مردم از جمله والدین، معلمان، دان‌شاموزان، مدیر، هیات مدیره مکاتب، سرپرست‌ها، مشاوران و متخصصان و مراقبت‌های صحی می‌شود.
سید طاها فضل
