منبع: الجزیره/ نویسنده: اتریشیا سابگا/ مترجم: شریفه عرفانی
محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی در سال۲۰۱۸ به یک پایگاه خبری ایالات متحده گفت که «بدون‌شک اگر ایران بمب هستهیی بسازد، ما نیز در اسرع وقت به‌دنبال ساخت سلاح هستهیی خواهیم بود.»
با آغاز کار کشورها بر انرژی هستهیی، ابروها درهم کشیده می‌شود و این نیز قابل‌درک است. توقف گسترش تسلیحات هستهیی، وقتی کشورها می‌توانند برنامه‌های هستهیی غیرنظامی را دنبال کنند، برای جامعه جهانی کار دشواری است و گاهی در ایجاد توازن ناتوان می‌ماند.
بنابراین هنگامی که ابتکارات مربوط به شکاف اتم در منطقه‌یی که سابقه پنهان‌کاری هستهیی دارد و پرتاب موشک به دشمنان در آن نسبتا متداول است، فقط ابرو نیست که درهم کشیده می‌شود، بلکه پرچم‌های سرخ نیز برافراشته می‌شود.
در حال حاضر، پرچم‌های هشداردهنده در بالای شبه‌جزیره عربستان به اهتزاز درآمده است؛ جایی که امارات متحده عربی میله‌های سوخت را در اولین راکتور از چهار راکتور خود در «بارکه» – اولین نیروگاه هستهیی جهان عرب – بارگذاری کرده است.
براکه، نخستین نیروگاه هستهیی تجاری در جهان عرب است. کارشناسان این پرسش را مطرح می‌کنند که «چرا امارات متحده عربی انرژی هستهیی را به گزینه‌های ارزان‌تر و ایمن‌تر تجدیدپذیر که برای اقلیم خلیج‌فارس مناسب‌تر است، ترجیح داده است؟»
عربستان سعودی تقریبا ۶۲۰کیلومتر به سمت غرب (۳۸۸مایل) در حال ساخت نخستین راکتور تحقیقاتی خود در شهر ملک عبدالعزیز برای علم و تکنالوژی است.
امارات متحده عربی توافق کرده است که دست به غنی‌سازی یورانیوم نزده و پسمانده سوخت را بازفرآوری نکند. این کشور همچنین پروتکل‌های منع گسترش تسلیحات هستهیی و حتی «توافق۱۲۳» را با ایالات متحده امضا کرده است که امکان همکاری متقابل ازجمله انتقال اجزای هستهیی، تجهیزات و دانش فنی را فراهم می‌کند.
اما با همه این‌ها بعضی منتقدان انرژی هستهیی قانع نشده و این پرسش را مطرح می‌کنند که «چرا امارات وقتی گزینه‌های تجدیدپذیر بسیار امن‌تر و به‌مراتب ارزان‌تر مناسب با شرایط اقلیمی خود را دارد، به سمت انرژی هستهیی رفته است؟»
عربستان سعودی مانند امارات متحده عربی اصرار دارد که جاه‌طلبی‌های هستهیی این کشور فراتر از پروژه‌های انرژی غیرنظامی نرود؛ اما برخلاف همسایه و متحد منطقه‌یی خود، ریاض رسما اعلام نکرده است که تسلیحات هستهیی را توسعه نخواهد داد.
محمد بن سلمان، ولیعهد پادشاهی سعودی، علنا اعلام کرد قصد دارد در صورت دستیابی ایران به تسلیحات هستهیی، او نیز به این کار اقدام کند.
بدل شدن سایه جنگ سرد عربستان سعودی – ایران به یک مسابقه تسلیحاتی هستهیی امکانی دور از تصور نیست. درمورد هستهیی شدن شبه‌جزیره عربستان و وضعیتی که خلیج‌فارس و خاورمیانه به آن دچار خواهد شد، نگرانی‌های زیادی وجود دارد – منطقه‌یی بی‌ثبات که کارشناسان هشدار می‌دهند ممکن است خود را قربانی درگیری‌های نیابتی ابرقدرت‌ها در مقیاس هستهیی کند.
اقتصاد، علیه هستهیی
جاه‌طلبی‌های هستهیی عربستان سعودی به زمانی بازمی‌گردد که پادشاهی سعودی تحقیقی درمورد گزینه‌های انرژی هستهیی به‌عنوان بخشی از برنامه مشترک با دیگر اعضای شورای همکاری خلیج فارس را در سال۲۰۰۶ آغاز کرد.
اخیرا این پادشاهی سعودی برنامه‌های هستهیی خود را در قالب «چشم‌انداز۲۰۳۰» محمد بن سلمان تعقیب می‌کند که براساس آن، اقتصاد این کشور غیرنفتی خواهد شد.
استدلال پادشاهی سعودی این است که انرژی هستهیی به این کشور اجازه می‌دهد نفت خام خود را که در حال حاضر برای نیازهای داخلی مصرف می‌کند صادر کرده و درآمد بیشتری برای خزانه دولتی کسب کند. همچنین صنعتی با «فناوری پیشرفته» (هایتک) نیز ایجاد می‌کند که فرصت‌های شغلی در اختیار نیروی کار جوانش قرار خواهد داد.
اما اگر هدف دستیابی به اقتصادی شکوفا است، انرژی هستهیی در مقایسه با منابع تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی و بادی صنعتی ناچیز است.
پل دورفمن، محقق ارشد افتخاری پژوهشکده انرژی کالج دانشگاهی لندن و بنیان‌گذار و رییس گروه مشاوره هستهیی به الجزیره گفت: «هر کشور حق دارد ترکیب انرژی خود را تعیین کند. مشکل این است که هزینه‌های انرژی هستهیی بسیار زیاد است. هزینه انرژی‌های تجدیدپذیر نسبت به انرژی هستهیی می‌تواند بین یک‌پنجم تا یک‌هفتم کمتر باشد.»
براساس تحلیلی که توسط مشاور اقتصادی و مدیر دارایی لازارد انجام شده است، متوسط مقیاس کاربردی هزینه‌های غیرقابل استفاده در طول عمر فتوولتاییک خورشیدی حدود ۴۰دالر در هر مگاوات ساعت در سال۲۰۱۹ بود که در مقایسه با انرژی هستهیی این رقم برای هر مگاوات ساعت ۱۵۵دالر بود.
مایکل اشنایدر، نویسنده اصلی گردهمایی و ناشر گزارش وضعیت صنعت هستهیی جهان، به الجزیره گفت: «هیچ سیاست اقتصادی یا سیاست انرژی و یا دلایل صنعتی برای ساخت نیروگاه هستهیی وجود ندارد. اگر به هر صورت کشورها تصمیم بگیرند نیروگاه هستهیی ایجاد کنند ما باید درمورد موضوعات دیگری که درواقع محرک آن پروژه‌ها هستند بحث کنیم.»
ملک عبدالله، پادشاه عربستان سعودی به درخواست الجزیره برای مصاحبه درباره انرژی اتمی و انرژی‌های تجدیدپذیر پاسخ نداد.
سعودی‌ها از شرکت‌ها دعوت کرده‌اند که برای ساخت دو راکتور برق داوطلب شوند؛ اما تاکنون با آن‌ها هیچ قراردادی نبسته‌اند. باوجود این‌که طرح‌ها هنوز روی کاغذند، پادشاهی سعودی با ساخت نخستین راکتور تحقیقاتی خود در این راه گام برداشته است؛ این پروژه علایمی نگران‌کننده با خود به همراه دارد.
نظارت آژانس انرژی هستهیی وجود ندارد
سعودی‌ها در اوایل سال۲۰۱۸ اعلام کردند که برای ساخت راکتور کوچک تحقیقاتی که تا پایان سال۲۰۱۹ به بهره‌برداری خواهد رسید، اقداماتی را آغاز کرده‌اند.
مانند اکثر پروژه‌های هستهیی، ریاض نیز از برنامه عقب افتاده است؛ اما شواهد محکمی وجود دارد که نشان می‌دهد سعودی‌ها تجدیدقوا کرده و به پیش می‌روند.
بلومبرگ گزارش داد که عکس‌های ماهواره‌یی گرفته شده در مارچ و می سال جاری نشان می‌دهد که سعودی‌ها سقف روی راکتور را ساخته‌اند؛ پیشرفتی که برای متخصصان هستهیی زنگ خطر است؛ زیرا عربستان هنوز آژانس بین‌المللی انرژی اتمی IAEA) ) را برای نظارت بر سایت و بررسی طرح راکتور دعوت نکرده است.
دورفمن گفت: «آنچه از آن (تصاویر) استنباط می‌شود مشکل‌ساز است. برای این‌که آژانس بین‌المللی انرژی هستهیی بتواند به وظیفه نظارت و تطبیق قوانین خود عمل کند، امضای معاهدات منع گسترش سلاح‌های هستهیی ابزاری کلیدی است. به تعبیر دیگر، پاسخ به پرسش‌های مهمی ازجمله غنی‌سازی و چگونگی استفاده از موادی که از راکتور هستهیی خارج می‌شود ازنقطه‌نظر ساخت تسلیحات در آینده.»
عربستان سعودی «پیمان منع گسترش سلاح‌های هستهیی» (NPT) را امضا کرده است که این کشور را موظف می‌کند درمورد «توافق‌نامه جامع پادمان» (حفاظت) به آژانس انرژی هستهیی متعهد بماند؛ اما این توافق‌نامه‌ها به بازرسان آژانس انرژی هستهیی اجازه نمی‌دهند هر زمان که می‌خواهند به راکتورها سر بزنند.
این سطح از دسترسی فقط زمانی حاصل می‌شود که یک کشور پروتکل الحاقی را با آژانس انرژی هستهیی امضا کند، کاری که امارات انجام داده است، اما سعودی‌ها خیر!
ریاض نیز موظف به انجام این حرکت نیست زیرا هم‌اکنون تحت «پروتکل مقادیر کوچک» SQP) ) فعالیت می‌کند که کشورهای جاه‌طلب هستهیی را از بازرسی‌های آژانس انرژی هستهیی معاف می‌کند.
به‌صورت پیش‌فرض، کشورهایی که تحت SQP فعالیت می‌کنند، آن‌قدرها به مواد هستهیی دسترسی ندارند که نیازی به بازرسی‌های سرزده باشد؛ اما کارشناسان می‌گویند سعودی‌ها پس از فعال کردن راکتور می‌توانند از مقادیر کم به‌عنوان سرپوشی برای فعالیت‌های خود استفاده کنند.
هنری سوکولسکی، مدیر اجرایی مرکز آموزش سیاست‌های منع گسترش سلاح‌های هستهیی، به الجزیره گفت: «مواد این راکتور از «مقادیر کم» تجاوز خواهد کرد، شاید آن‌قدرها زیاد نباشد، اما بیش‌ازحد مقدار مجاز در توافق‌نامه SQP است. به‌جای این‌که برای به دست آوردن این مقادیر تلاش کنند باید توافق‌نامه را تغییر دهند و با مقامات در وین [جایی که آژانس بین‌المللی انرژی بین‌المللی انرژی درآن مستقر است] به توافق برسند؛ آن‌ها تا آخرین لحظه دست از بازی برنمی‌دارند. این نشان از کوتاه‌اندیشی است.»
تعلل، سقوط در پی خواهد داشت. ریاض علی‌رغم تلاش برای مذاکرات با ایالات متحده، «توافق۱۲۳» که امکان همکاری دوجانبه هستهیی غیرنظامی را فراهم می‌کند امضا نکرده است.
توافق۱۲۳ به ریاض مهر تایید واشنگتن را می‌دهد و درها را برای شرکت‌های امریکایی باز می‌کند تا برای کسب منفعت از ساخت راکتور برای پادشاهی سعودی وارد میدان رقابت شوند.
درحالی‌که قانون‌گذاران امریکایی در کنگره حاضر نیستند از این رفتار بد عربستان سعودی چشم‌پوشی کنند، دولت دونالد ترمپ، رییس‌جمهور امریکا نگذاشت که این امر مانع تقویت روابط نزدیک‌تر با پادشاهی سعودی شود.
به‌عنوان‌مثال ترمپ علی‌رغم سابقه ناخوشایند ریاض در زمینه حقوق بشر، از فروش سلاح‌های معمولی به سعودی‌ها حمایت جدی کرده است و هم‌زمان با آن، جارد کوشنر، داماد وی رابطه نزدیکی با محمد بن سلمان برقرار کرده است.
در گزارشی تازه دفتر پاسخگویی دولت (گائو) – (ناظران غیرحزبی کنگره) – به این شکاف بین کنگره و کاخ سفید در مورد سیاست عربستان سعودی اشاره شده است که نشان می‌دهد دولت ترمپ احتمالا با کنگره درباره مذاکرات هستهیی با سعودی‌ها آن‌قدرها که باید شفاف عمل نکرده است.
به گفته گائو، نکته مهمی که مانع توافق۱۲۳ بین امریکا و عربستان سعودی می‌شود شامل شکست ریاض و خودداری از غنی‌سازی یورانیوم یا بازفرآوری پلوتونیوم (مواد اصلی ساخت سلاح‌های هستهیی) یا امضای پروتکل اضافی با آژانس انرژی هستهیی است.
سوکولسکی گفت: «آن‌ها نمی‌خواهند چنین چیزی را امضا کنند. سوالی که باید پرسید این است: خُب، چرا؟ مشکل در چیست؟»
سوکولسکی اضافه کرد: «با نگاهی به سایر تملکات نظامی، به‌ویژه در عرصه موشک، درمی‌یابیم که سعودی‌ها اگر فکر کنند مسئله‌یی منجر به تنش می شود، بنا بر عادتی بد، مخفیانه انجامش می‌دهند. آیا با سلاح هستهیی به همان روش دستیابی به موشک رفتار می‌شود؟ در این صورت این عدم شفافیت دیگری است که باید نگران آن باشید.»
سابقه فعالیت هستهیی مخفیانه
عربستان سعودی تنها کشور خاورمیانه نیست که درباره مسائل هستهیی مخفیانه عمل می‌کند. این منطقه در این زمینه ید طولایی دارد.
عراق یک برنامه سلاح هستهیی مخفی داشت که پس از حمله ایالات متحده در طول جنگ خلیج (۱۹۹۱) برچیده شد.
برنامه مخفیانه سلاح‌های هستهیی لیبی در سال۲۰۰۳ پاک‌سازی شد.
الجزایر در اوایل دهه۱۹۹۰ پس از آن‌که آشکار شد که یک راکتور تحقیقاتی هستهیی با کمک چینی‌ها ساخته است، NPT را امضا و با بازرسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی موافقت کرد.
یک تاسیسات که گمان می‌رفت راکتور هستهیی در حال ساخت در سوریه باشد توسط ارتش اسراییل در سال۲۰۰۷ نابود شد؛ هرچند دمشق تاکید داشت که تاسیسات غیرهسته‌یی بوده است.
تاسیسات هستهیی ایران تا سال۲۰۰۲ اعلام نشده بود. در سال۲۰۰۵ پس از آن‌که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرد که این کشور تعهدات خود را در پروتکل‌های منع گسترش سلاح‌های هستهیی نقض کرده است، امریکا، سازمان ملل و اتحادیه اروپا از نظر اقتصادی تهران را تحت‌فشار گذاشتند تا بر سر میز مذاکره بنشیند و نتیجه آن امضای برنامه جامع اقدام مشترک۲۰۱۵ (برجام) با قدرت‌های جهانی برای مهار جاه‌طلبی‌های هستهیی ایران بود.
اکنون دولت ترمپ به‌آرامی در حال منحل کردن این توافق است. در سال۲۰۱۸ امریکا به‌طور یک‌جانبه از آن خارج شد و کمپین «فشار حداکثر» تحریم‌های بی‌امان اقتصادی را آغاز کرد تا ایران را وادار به تن دادن به خواست واشنگتن کند.
دورفمن گفت: «ایران جدی است و این نگرانی بزرگی است. نگرانی بزرگ دیگر خارج شدن امریکا از تعهد فعال است.»
هرچند واشنگتن طی سالیان متمادی تصمیمات سختی علیه برنامه‌های هستهیی عراق و ایران اتخاذ کرده است، اما یکی از مسایل نادیده گرفته شده این است که ایران سرکرده «بازی موش و پیشک» موشکی در خاورمیانه – اسراییل است.
اسراییل نه NPT را امضا کرده است و نه به آژانس انرژی هستهیی اجازه بازرسی می‌دهد و ده‌ها سال است که داشتن برنامه تسلیحات هستهیی را نه تایید و نه انکار نکرده است؛ حتی باوجود این‌که قویا باور بر این است که یک زرادخانه دارد و انستیتوی تحقیقات بین‌المللی صلح استکهلم می‌گوید ۹۰کلاهک در آن موجود است.
به گفته کارشناسان، سیاست دیرینه بیزاری از سلاح هستهیی اسراییل – و تایید واشنگتن – دلیل تبرئه چندان خوبی برای اسراییل نیست.
به گفته کارشناسان، سیاست دیرینه بیزاری هستهیی اسرائیل – و مهر تایید واشنگتن بر آن – باعث می‌شود سایر کشورهای خاورمیانه نیز درمورد فعالیت‌های هستهیی خود شفافیت نداشته باشند.
سوکولسکی گفت: «این رویکرد به اوضاع کمکی نمی‌کند. ممکن است اسراییل فکر کند به نفعش است و زیر بارِ داشتن سلاح هستهیی نرود؛ اما فکر می‌کنم در مورد کشورهای دیگر ازجمله ایالات متحده، این‌که در این مورد سکوت کرده‌اند و رسما اعلام نمی‌کنند که «بله، آن‌ها سلاح هستهیی دارند» باعث زیرسوال رفتن اعتبارشان شود.
سوکولسکی معتقد است که اسراییل حتی ممکن است از روی آوردن به تسلیحات هستهیی پشیمان باشد.
سوکولسکی گفت: «اسراییلی‌ها در حالت بازنگری تبعات حادثه بعد وقوع آن هستند. تصور کنید بعضی از آن‌ها غرق تردیدند که چقدر داشتن سلاح هستهیی ممکن است برایشان سودمند بوده باشد. بحثی هم وجود دارد که حداقل حالا یا شاید هم کمی قبل‌تر به این فکر می‌کنند که بهتر بود متحمل این زحمت نمی‌شدند.
گروگان‌های هستهیی
محمد بن سلمان درباره آنچه که پادشاهی سعودی را به سمت دستیابی به سلاح‌های هستهیی سوق می‌دهد، صادق است و به خبرنامه امریکایی CBS در سال۲۰۱۸ گفت: «بدون‌شک اگر ایران بمب هستهیی بسازد، ما نیز در اسرع وقت خواهیم ساخت».
این استدلال تابع تیوری قرن بیستم است که داشتن تسلیحات هستهیی عامل بازدارنده دشمنانی است که قصد دارند از آن علیه شما استفاده کنند.
نظریه بازدارندگی منتقدان زیادی دارد؛ زیرا اثبات این‌که واقعا کارساز باشد امکان‌پذیر نیست.
با این وجود، مسئله غیرقابل‌انکار این است که ملت‌های مسلح به تسلیحات هستهیی یا ملت‌های مظنون به داشتن آن، هنوز با تسلیحات معمولی موردحمله قرار می‌گیرند. اصابت موشک‌های اسکاد عراق به اسراییل در ۱۹۹۱ نمونه‌یی از آن است.
از نظر کارشناسان، توسعه سلاح‌های هستهیی باهدف «بازدارندگی» احتمال سقوط کشورهای خاورمیانه را بیشتر می‌کند؛ زیرا شرایط به گروگان گرفته شدن آن‌ها را در یک جنگ احتمالی نیابتی هستهیی بین ابرقدرت‌های بزرگ، فراهم می‌آورد.
دورفمن یادآوری کرد: «اگر بدترین اتفاق بین ایران و سعودی رخ دهد احتمال تبادلات تاکتیکی، لزوما تابعی از مشکلات بین این دو کشور نخواهد بود. بیشتر احتمال رخ دادن جنگی نیابتی وجود دارد؛ تبادلی نیابتی که از یک طرف روسیه و از طرف دیگر امریکا درگیر آن است. هر دوی آن‌ها از قربانی کردن کشورهای حوزه خلیج‌فارس به‌جای خودشان راضی‌تر خواهند بود.»
پی‌نوشت:
*پاتریشیا سابگا سردبیر الجزیره دجیتل است.
لینک اصلی:
