عارف وفایی، پژوهشگر سیاسی
جوامع مدرن امروزی پیشرفت و توسعه خود را مدیون برنامه‌ریزان و مدیرانی می‌دانند که طی چند دهه اخیر برای کشورهای آن‌ها برنامه‌ریزی و آن را مدیریت کرده‌اند.
افزون بر تلاش رهبران مدبر، آگاه و وطن‌دوست؛ وضع قوانین و رویه‌های کارآمد در دستگاه سیاسی و اداری کشور، سازوکاری مطلوب و مناسب برای توسعه کشورها به‌شمار می‌رود. «بروکراسی» یکی از این سازوکارهای کارآمد و مفید برای ترقی و پیشرفت هر کشور است.
امروزه بیشترین نیازهای انسان و جامعه در ساختارهای پیچیده، معقول و کارآمد برآورده می‌شود. این ساختارها و نهادها به افرادی دانا، تحصیل‌کرده و پرمعلومات نیاز دارد تا آن را اداره و به فعالیت درآورند. بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه روش تکنوکراتیک را برای اداره امور و ارایه خدمات به مردم در پیش گرفته‌اند و به همین دلیل اکنون از جایگاه بالایی در توسعه برخوردارند.
این روش بیشتر در جوامع و فرهنگ‌هایی مفید است که نیاز به داشتن چنین ارزش‌هایی را درک کنند. به‌عبارت دیگر کشورهای استقبال‌کننده از ارزش‌های مدرن، سریع‌تر رشد می‌کنند، اما در کشورهایی با فرهنگ غلیظ، پذیرش ارزش‌های مدرن با مقاومت روبه‌رو می‌شود.
به‌نظر می‌رسد که محلول فرهنگی افغانستان به‌اندازه‌یی غلیظ است که هیچ نوع ارزش و محلولی، حتی مدرن نمی‌تواند رنگ آن را تغییر دهد. ارزش‌هایی مانند دموکراسی، حقوق بشر و انتخابات در محلول فرهنگی کشور، افغانیزه شده و تابع کلیشه‌های سنتی درآمده و در آن کاملا ایزوله شده است.
این قاعده درباره دیوان‌سالاری و بروکراسی نیز در کشور صدق می‌کند. به‌طورکلی بروکراسی دارای دو جنبه مشخص است. نخستین وجهه بروکراسی به استخدام افراد بر اساس شایستگی، مهارت و اسناد رسمی اشاره می‌کند.
شایستگی افراد را نهادهای آموزش رسمی کشور تعیین می‌کنند، به همین منظور در سطوح مختلف به افرادی که این مراحل آموزشی را طی کرده باشند، مدارک اعطا می‌شود. این مدارک سطح شایستگی افراد را تعیین و برای حکومت در استخدام افراد در سمت‌های دولتی سهولت و شفافیت ایجاد می‌کنند.
روی دیگر بروکراسی به روند کاری مربوط می‌شود که بر اساس آن تمام فعالیت‌های ادارات به‌صورت مکتوب انجام شده و از پنهان‌کاری و فساد در آن جلوگیری می‌شود. این شیوه نیز برای شفافیت و پاسخ‌گویی ادارات، برای مقامات بلندپایه حکومت و مردم بااهمیت بوده و از اختلاس و سوءاستفاده از منابع و صلاحیت‌های دولتی جلوگیری می‌کند.
اما در افغانستان، ارزش‌ها و رویه بروکراسی به‌صورت معکوس نهادینه و اجرا شده است، طوری که بروکراسی را به اسم و ظاهر پذیرفته‌اند؛ اما از مجرا و آدرس آن فعالیت‌هایی را انجام می‌دهند که هیچ‌گونه مطابقتی با بروکراسی و اصول آن ندارد.
- شایستگی در استخدام افراد را پذیرفته‌اند، اما معنای آن را طوری تحریف کرده‌اند که بامعنای اصلی آن هیچ‌گونه مناسبتی ندارد. مثلا سهمیه‌بندی در پذیرش افراد به موقعیت‌های دولتی در نظر گرفته شده است. این معیار با هدف اصلی بروکراسی یعنی کارکرد، برایند خوب و توزیع منطقی سمت‌ها، هیچ ارتباطی ندارد، بل برعکس باعث ناکارایی، فساد و قوم‌گرایی در ادارات می‌شود.
اکنون قانون سهمیه‌بندی قومی در حکومت به‌اندازه‌یی ترویج یافته که افزون بر سمت‌های بلندپایه دولتی مانند وزارتخانه‌ها، معاونت‌ها و والیان ولایت‌ها، در سربازگیری و توزیع رتبه در نهادهای امنیتی، در اداره خدمات ملکی و اصلاحات اداری و حتی حق برخورداری از آموزش نیز به‌طورجدی در نظر گرفته می‌شود. پیامدهای این تحریف از بروکراسی برای همه آشکار است. همین‌که افغانستان طی دو دهه همیشه توسط سازمان شفافیت بین‌الملل در ردیف ۱۰فاسدترین کشور جهان قرار می‌گیرد، بدون ارتباط با موضوع یادشده نیست.
- اصل فعالیت‌های اداری به‌صورت مکتوب: در این معیار نیز از نظر ساختار و عملکرد تحریف صورت گرفته است. از نظر ساختار، فرایند طی مراحل مکتوب‌ها را به‌گونه‌‌یی پیچیده و مبهم کرده است که افزون بر ضایع شدن وقت، سرگردانی زیادی را نیز برای متقاضیان در پی دارد.
مهر و امضایی که برای طی مراحل یک دوسیه در ادارات افغانستان در نظر گرفته شده است، بسیاری از آن بدون ربط بوده و صرف باعث کش‌دار جلوه دادن قضیه برای مراجعان شده و زمینه را برای فساد و رشوه ماموران فراهم می‌کند.
از نظر عملکرد نیز یک نوع الگوی رفتار آمرانه میان کارمند و مراجعان نهادینه شده است که بر مبنای آن کارمند نسبت به وظایف، تعلل نشان داده و به مردم پاسخ‌گو نیست؛ درحالی‌که کارمندان برای انجام چنین مسوولیت‌هایی استخدام شده‌اند و باید در خدمت مردم باشند، اما برعکس با تعلل در وظیفه، مراجعان را به پرداخت رشوه وادار می‌کنند.
این موارد فقط بخشی از نمونه‌های بی‌شمار تحریف و ترویج‌شده بروکراسی در افغانستان است. درواقع این تحریف در بسیاری از نهادهای افغانستان صورت گرفته که باعث کندی کار و ترویج فساد اداری در کشور شده است.
این رویه نیاز ضروری به اصلاح و هدایت به‌سوی بروکراسی واقعی و مبتنی بر ارزش‌های دموکراتیک و حقوق بشری دارد تا از مشکلات و آسیب‌های فساد اداری و توسعه‌نیافتگی در کشور رهایی پیدا کنیم.
ازینکه قدرت دولتی در بن به شروفساد سپرده شد وعاملان شروفساد به اندازه چاق شدند که خلع کردن شان دشوار است این دوذدان فساد رشوت قوم ګرای را درنهادی ها حکومتی ترویج کردند حال دی شده